Wij hadden nog geen bungalow in de collectie
Vereniging Hendrick de Keyser werd in 2001 benaderd door de heer Van Raalte, opdrachtgever van een gerieflijke bungalow in de Rotterdamse uitbreidingswijk Hilligersberg, gebouwd door de architect Willem van Tijen. Hij woonde er met zijn vrouw en drie zoons en wilde na ruim veertig jaar plezierig wonen graag dat het huis in oorspronkelijke staat bewaard zou blijven.
Mathyn Klein, architect i.o., begeleidde namens Hendrick de Keyser de restauratie en gedeeltelijke reconstructie van het huis dat momenteel in de verhuur gaat.
‘Wij hadden nog geen bungalow in de collectie en destijds was dit huis veruit het modernste en jongste bezit van de vereniging!’ vertelt Mathyn desgevraagd. De vereniging is eigenaar van bijna 500 historische huizen in heel Nederland. ‘Het is een mooi voorbeeld van vroege jaren ’60 architectuur in functionalistische stijl en de enige naoorlogse, particuliere woning in het oeuvre van Van Tijen. Bovendien is het huis en het interieur behoorlijk gaaf bewaard gebleven.’
Het doel van Hendrick de Keyser Monumenten is om met haar collectie een goed beeld te geven van de nationale woongeschiedenis. ‘Dit is niet ons eerste naoorlogse huis, maar destijds wel het eerste van dit woningtype. Inmiddels hebben we er meerdere.’
Om architect te kunnen worden moet je een beroepservaringsprogramma volgen
‘Ik ben in 2022 begonnen bij Hendrick de Keyser als restauratie architect i.o. Ik was toen net afgestudeerd aan de TU Delft faculteit Architecture met de masterspecialisatie Heritage and Architecture. Daarnaast ben ik ben afgestudeerd aan de Universiteit van Utrecht met de master Architectuurgeschiedenis en Monumentenzorg. Ik doorloop nu het beroepservaringsprogramma, een begeleid programma waarin je verplichte praktijkervaring moet opdoen om uiteindelijk officieel als architect te laten registreren. Voor het huis Van Raalte heb ik een bouwhistorische verkenning en waardestelling gemaakt, de restauratievisie geschreven, het ontwerp gemaakt, vergunningen aangevraagd, aanbesteding uitgevoerd en de restauratie begeleid. Dit project was ideaal om alle praktijkervaring op te doen.
Willem van Tijen heeft voor de oorlog veel geëxperimenteerd met nieuwe bouwmaterialen en -technieken. Na de oorlog weet hij wat hij wil en past het overal toe.
Ik heb natuurlijk een waardestelling gemaakt, maar tijdens de restauratie hebben we allerlei bouwsporen gevonden waardoor de visie echt anders is geworden. We hebben een aantal tijdlagen bewaard en zijn verder zoveel mogelijk uitgegaan van de opgeleverde situatie en de bedoelingen van Van Tijen. De oude PTT telefoonbel hebben we bijvoorbeeld laten zitten.’
Interieurhistorische kernwaarden gewaardeerd als hoog monumentaal
Het is interessant om te weten wat je hebt geformuleerd als de kernwaarden van dit huis, waaronder ook de interieurhistorische waarden.
‘Het oorspronkelijke ontwerp is al tijdens de bouw voor de opdrachtgevers en door Van Tijen zelf aangepast aan nieuwe omstandigheden. Deze tijdlaag is als hoog monumentaal gewaardeerd en daarom ook gedeeltelijk teruggebracht. De tijdlaag uit de jaren ’70 is niet door Van Tijen zelf gedaan, maar sluit wat betreft de terrasoverkapping met windscherm wel naadloos aan op het ontwerp van de architect; deze aanpassing hebben we daarom in stand gelaten.
In het interieur waren veel functies van plaats verwisseld en daardoor waren veel van de op maat ontworpen inbouwkasten verplaatst, verzaagd enzovoorts, maar er bleek ook veel hergebruikt te zijn. En de bouwsporen lieten ons zien hoe de kasten er oorspronkelijk uitzagen. Een zorgvuldige reconstructie maakte het mogelijk om de oorspronkelijke onderdelen terug te plaatsen en met aanvullingen weer de uitstraling te geven zoals die bedoeld was. De kasten zijn van hoge waarde op het totaalontwerp van Van Tijen. Ze voegen nu ze volledig gerestaureerd zijn echt iets waardevols toe aan het pand en het interieur.’
Daar zit zestig jaar leven in
Een moeilijke keuze moet wel zijn geweest of jullie het mooie travertin dat in de jaren ’80 was aangebracht zouden laten zitten. ‘Inderdaad, de hal en de entree hadden vloeren en wanden van travertin en dat sloot qua kleur en materiaal niet goed aan bij de hardstenen dorpels. We hebben ervoor gekozen om op de vloeren het bijpassende hardsteen aan te brengen, zoals aanvankelijk de bedoeling was van Van Tijen.
Ook hebben we de houten, triplex lambrisering in de hal opgeknapt door deze flink te schuren, zodat alle verkleuringen konden worden ontstoord, en daarna is het hout zes keer in de olie gezet. Het beukenhouten blad van de keukentafel is geschuurd en gelakt: daar zit zestig jaar leven in!
In de hal bleken de grijs-witte tegels nog achter de wandbekleding van travertin te zitten. Toen we dat ontdekten dachten we meteen: goh, dat wegbreken moeten we veel voorzichtiger gaan doen.’
Interieurhistorische waarden behouden bij verduurzaming
Je vertelde dat een van de doelen van de restauratie was om het huis zo veel mogelijk te verduurzamen. Op welke manier hebben jullie rekening gehouden met deze kernwaarden bij de verduurzaming zonder de waarden aan te tasten?
‘Wij hebben een aantal ingrepen gedaan om het huis te verduurzamen: hybride warmtepomp (met behoud van de ledenradiatoren), vacuümglas, isolatie vloeren, zonnepanelen op het dak, balansventilatie met warmte terugwinning, ledverlichting, zoveel mogelijk duurzame (biologische en ecologische) materialen.
Vereniging Hendrick de Keyser heeft een duurzaamheidsambitie neergelegd in een visie die op de website is gepubliceerd. Deze houdt in: CO2-reductie, zoveel mogelijk ecologische isolatiematerialen en waar mogelijk van het gas af. En dat met behoud van historische waarden. Wij laten ons onder andere leiden door eigen onderzoek en de richtlijn van de RCE. Daarnaast is recent een zéér waardevol boek uitgekomen; Een warme jas, over het mooi én goed verduurzamen van oude huizen.’
Vacuümglas is mooier dan monumentenglas (in dit geval)
‘Het dak heeft 10 cm isolatie. In de kruipruimten is schapenwol gebruikt (ecologisch). De gevels konden we niet isoleren; we kwamen in de knel met de kozijnen (geen achterzet wanden). Het oorspronkelijke Thermopane glas is hoog gewaardeerd, want het is heel bijzonder en vooruitstrevend dat een particulier huis dit in 1962 kreeg. We hebben nog een ander vroeg voorbeeld in de collectie: Huis Bonnema. Het herstel van de ramen hebben we daar voor het eerst toegepast. In de draaiende delen zat enkel glas (geen waardevol getrokken glas) dat kon wél vervangen worden door het ultradunne vacuümglas.
Het voordeel van vacuümglas is dat het dunner en dus mooier is dan monumentenglas en het heeft een hogere isolatiewaarde. Je kunt het niet overal toepassen, maar hier ging het prima in de draaiende delen.
Wand- en vloerverwarming en balansventilatie
Er is een inductiefornuis geplaatst en voor de verwarming maken we gebruik van een hybride warmtepomp, waardoor het gasverbruik substantieel is gereduceerd. Als de warmtepomp het op piekmomenten niet aan kan springt de gas-CV pas bij. De zonnepanelen leveren op piekmomenten niet helemaal voldoende stroom, maar de oude ledenradiatoren die het historische beeld bepalen konden wel worden behouden.
In de keuken is elektrische vloerverwarming doorgetrokken in de wand hetgeen aansluit bij het historische beeld van wandverwarming. De wandverwarming die Van Tijen in drie kamers liet aanbrengen bestaat gewoon uit een gloeidraad die warm wordt, eigenlijk net als vloerverwarming. En deze is al meer dan zestig jaar oud en werkt nog steeds!
Bij balansventilatie met warmte terugwinning kruisen de toevoerstroom en de afvoerstroom elkaar door de warmtewisselaar. De buitenlucht wordt door de wisselaar opgewarmd en ingeblazen in de woonruimte en de slaapkamers en de oude lucht wordt afgezogen in de natte ruimten, waaronder de keuken en badkamer. Het voordeel is dat je de warmte in de oude lucht opnieuw gebruikt en dat er dus geen warmteverlies is doordat er geen koude lucht binnen komt. Hierdoor hoef je ook aanzienlijk minder te verwarmen in de winter en door de balansventilatie is er minder last van tocht.’
Het energielabel van Huis Van Raalte is gelift van G naar A++
‘Wat betreft de verduurzaming: wij hebben laten zien dat het zeker niet waar is wat vaak wordt gezegd: dat er niets mogelijk is bij naoorlogse huizen en ook niet bij monumenten. Wij hebben het energielabel van Huis van Raalte gelift van G naar A++ én met behoud van de architectuur- en interieurhistorische waarden!’
Bekijk het Huizenportret: klik hier!
Tekst: Barbara Laan
Foto’s: Bert Muller
Copyright: SHI/BMbeeld 2025
